Czy pracodawca może żądać od pracownika zwrotu zaległych składek ZUS

Jak wskazuje najnowsze orzecznictwo sądowe, odpowiedź na pytanie: czy pracodawca może żądać od pracownika zwrotu zapłaconych za niego zaległych składek ZUS, zależy od okoliczności danej sprawy. W postanowieniu Sądu Najwyższego z 27 września 2018 r. (sygn. akt III PZP 3/18) stwierdzono, iż nadużywanie przez zakład pracy przepisów poprzez zatrudnianie osób w ramach stosunku cywilnoprawnego zamiast na podstawie umowy o pracę, pozbawia go uprawnienia do żądania zwrotu od zatrudnionego zaległych składek ZUS.

Możliwość domagania się przez zakład pracy od pracownika zwrócenia zapłaconych za niego składek zusowskich dopuszcza z kolei wyrok Sądu Najwyższego z 26 września 2018 r. (sygn. akt II PK 151/17) oraz z 5 grudnia 2013 r. (sygn. III PZP 6/13, OSNP 2014/11/154).

W przywołanym wyżej orzeczeniu z 27 września 2018 r. (sygn. akt III PZP 3/18) Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że roszczenia pracodawcy w stosunku do byłego pracownika, o zwrot równowartości opłaconych przez pracodawcę składek ZUS w części, które zgodnie z odrębnymi przepisami zusowskimi powinny być pokryte ze środków zatrudnionego jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy ten pracodawca łamał przepisy prawa pracy, w szczególności art. 22 § 1² Kodeksu pracy, w myśl którego nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy charakterystycznych dla zatrudnienia pracowniczego. Innymi słowy, podmiot, który obchodzi przepisy angażując do pracy osoby w ramach stosunku cywilnoprawnego zamiast stosunku pracy, musi liczyć się z koniecznością poniesienia wszelkich kosztów takie postępowania, także w postaci składek ZUS, którego powinny być opłacone ze środków zatrudnionego. W ocenie sądu, żądanie zwrotu tych składek w zaprezentowanych okolicznościach jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Oczywiście, przedstawione rozstrzygnięcie nie będzie właściwe w każdej sytuacji, w której pracodawca musi regulować zaległe składki zusowskie. Może wszakże się zdarzyć, że do zatrudnienia na umowę cywilnoprawną doszło np. z inicjatywny podwładnego, który w ten sposób chciał otrzymywać wyższe wynagrodzenie na rękę.

Zauważmy, że wcześniej, Sąd Najwyższy w uchwale z 5 grudnia 2013 r. (sygn. III PZP 6/13, OSNP 2014/11/154) uznał, że płatnik regulujący z własnych środków składki, które powinny obciążać wynagrodzenie, ma prawo domagać się od pracowników ich zwrotu, gdyż w takim przypadku pracodawca ma roszczenie do ubezpieczonego z tytułu jego bezpodstawnego wzbogacenia, a termin przedawnienia tego roszczenia liczy się od daty faktycznego opłacenia składek. Natomiast Sąd Najwyższy w wyroku z 26 września 2018 r. (sygn. akt II PK 151/17), wskazał, że:

• w wyniku przekazania pracownikowi wynagrodzenia niepomniejszonego o należne składki na ubezpieczenia społeczne nie dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia się pracownika kosztem pracodawcy (art. 405 Kodeksu cywilnego). Jeśliby mówić o wzbogaceniu pracownika w tym momencie, to następuje to względem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych;
• żądanie pracodawcy wobec pracownika zwrotu pokrytych należności składkowych nie może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 8 Kodeksu pracy). W przypadku zatrudnienia w oparciu o umowę o dzieło istnieją dwie strony medalu. Z jednej strony wykonujący taką pracę pozbawiony jest jakiejkolwiek ochrony ubezpieczeniowej, z drugiej jednak strony otrzymuje wyższe (bo nieoskładkowane) wynagrodzenie. Zasady słuszności i sprawiedliwości przemawiają więc za tym, aby pracownik nie był zwolniony z konsekwencji, jakie w prawie ubezpieczeń społecznych wynikają z sądowego ustalenia istnienia stosunku pracy. Natomiast zasady współżycia społecznego sprzeciwiają się temu, aby pracownik został obciążony obowiązkiem spłaty należności jednorazowo.